U izvještaju izvjesne „Radne grupe za Zapadni Balkan“ programa ’’Global Europe’’ se navodi da su danas „dejtonski aranžmani manje povezani s mirom, a više sa disfunkcionalnošću“, te da je „složena upravljačka arhitektura stvorena u Dejtonu zamrznula zaraćene strane (Republika Srpska i Federacija) i nagradila njihovu posvećenost etnički zasnovanoj kontroli teritorija“, ističući da od tada političke elite u BiH „manipulišu dejtonskim odredbama kako bi učvrstili svoju moć na štetu održivosti zemlje“.

Autori izvještaja su Daniel S. Hamilton, član Fondacije''Austrian Marshall Plan'' i direktor programa ''Global Europe'', Reuf Bajrović iz Američko-evropske alijanse, Kurt Bassuener, Vijeće za politiku demokratizcije, Tarik Bilalbegović, ’’Rubicon Project Finance’’, Michael Haltzel sa Instituta za vanjsku politiku na Univerzitetu ''Johns Hopkins'', R. Bruce Hitchner sa Univerziteta ''Tufts'', Marko Attila Hoare sa SSST-a (Sarajevo School of Science and Technology), A. Ross Johnson, Centar ''Woodrow Wilson'', Edward P. Joseph i Daniel Serwer sa Univerziteta ''Johns Hopkins'', Dženeta Karabegović, Univerzitet u Salzburgu, Jasmin Mujanović, voditelj - “Sarajevo Calling”, Majda Ruge, viši saradnik za politku u Vijeću za vanjske poslove EU, Faris Vehabović, Evropski sud za ljudska prava i Hoyt Yee, bivši zamjenik Državnog sekretara SAD-a, a pored toga što identifikuju ključne probleme u funkcionisanju Bosne i  Hercegovine, nude i njihovo viđenje prevazilaženja istih.

Zanimljivo je da se među autorima ovog dokumenta nalaze ljudi koji su neskriveni zagovornici ukidanja Republike Srpske i smanjivanja njenih ustavnih kapaciteta i nadležnosti dobijenih upravo Dejtonskim mirovnim sporazumom i njegovim aneksima kao i da među autorima nema nikoga od hrvatskih ili srpskih intelektualaca ili stručnjaka iz oblasti međunarodne politike. 

Zato smo u redakciji Frontala odlučili da prevedemo ovaj dokument koji je prije dva dana cirkularno poslan na engleskom jeziku na brojne e-mail adrese širom svijeta sa e-mail adrese Instituta za vanjsku politiku Univerziteta  "Johns Hopkins".

Prevod cjelokupnog dokumenta u nastavku:

Predsjednik SR Jugoslavije Slobodan Milošević, predsjednik Republike BiH Alija Izetbegović i predsjednik Republike Hrvatske Franjo Tuđman parafiraju Dejtonski mirovni sporazum. Balkanski mirovni pregovori vođeni su u vazduhoplovnoj bazi ''Wright-Patterson'' od 1. do 21. novembra 1995. godine. Foto: Američko ratno vazduhoplovstvo / štabni narednik Brian Schlumbohm.

Novi sporazum za Bosnu i Hercegovinu

Izvještaj i preporuke Radne grupe za Zapadni Balkan programa ''Global Europe''

Ovog mjeseca, prije 25 godina, Dejtonski mirovni sporazum zaustavio je najgori evropski sukob i genocid od Drugog svjetskog rata. Više Evropljana je umrlo u ratu u Bosni nego tokom cijelog Hladnog rata. Nesposobnost SAD-a i njihovih evropskih partnera da se dogovore o načinu zaustavljanja ubijanja bio je najveći transatlantski neuspjeh u 70 godina. Ovaj zapis o tragediji i katastrofi je razlog zašto je mir postignut u Dejtonu 1995. godine bio tako upečatljiv i iznenađujući uspjeh.

Međutim, danas su dejtonski aranžmani manje povezani s mirom, a više sa disfunkcionalnošću. Dijelom je to tako zbog toga što je Dejton više bio primirje nego nagodba. Složena upravljačka arhitektura stvorena u Dejtonu zamrznula je zaraćene strane (Republika Srpska i Federacija) i nagradila njihovu posvećenost etnički zasnovanoj kontroli teritorija. Od tada, kleptokratski etnonacionalisti manipulišu dejtonskim odredbama kako bi učvrstili svoju moć na štetu održivosti zemlje.

Stari most, Mostar, Bosna i Hercegovina, Foto: Mikael Damkier/shutterstock.com

Bez odlučne promjene Dejtona, Bosna i Hercegovina je u riziku da postane katastrofa na pragu nove američke administracije i tokom preostalog mandata sadašnje Evropske komisije. Bosanska implozija rizikuje ponovno krvoproliće, rijeke izbjeglica, promjene granica i rašireni ekonomski poremećaj koji bi mogao ojačati ruski i kineski uticaj u široj regiji, dodatno oslabiti NATO savez i poremetiti veze SAD-a s Evropskom unijom (EU).

Kao dejtonska babica, SAD snose posebnu odgovornost da prošire uspjeh Dejtona popravljajući njegove nedostatke. Na sreću, arhitekte Dejtona nikada nisu namjeravali da njegovi aranžmani ostanu statični. Unutar njegovih odredbi nalaze se sredstva za reformu. Takođe, popravka Dejtona je prilika za SAD da ožive svoje partnerstvo s EU i da rade sa građanima Bosne i Hercegovine kako bi postigli funkcionalnu i efikasnu bosansku državu koja uživa narodni legitimitet, pridržava se vladavine prava, suzbija korupciju, osigurava jednaka prava za pojedince i zaštitu manjina, podstiče ekonomski rast i doprinosi sigurnosti i stabilnosti jugoistočne Evrope.

Zaustavljanje klizišta

Do sada nije bilo dovoljno političke volje za promjenom dejtonske nadgradnje. Korumpirani političari i sudije od toga profitiraju; separatisti time stiču uticaj. SAD, ponosne što su okončale rat i uklonile Bosnu sa svjetskih žarišta, povukle su se u nadi da će Evropa "popuniti" odgovornost za Balkan kako bi se Vašington mogao pozabaviti drugim globalnim opasnostima. Ipak, evropski lideri, olakšani činjenicom da je nasilje ugušeno, nisu bili spremni da ubrzaju promjene potrebne Bosni i Hercegovini ili drugim nevezanim dijelovima Zapadnog Balkana da se pridruže evropskim tokovima. EU i SAD bili su zadovoljni sopstvenim zavaravanjem starom habsburškom izrekom da situacija, iako bezizlazna, zapravo nije ozbiljna.

Ovo samozadovoljstvo uopšte nije na mjestu. Osnovno postignuće Dejtona - mir - pogoršava se. Bosnu i Hercegovinu zauzele su kleptokratske elite i vanjski uticaji koji ih osnažuju. Odmah iza Haitija i Venecuele, BiH kao zemlja ima najveći odliv mozgova na svijetu. Gotovo polovina ljudi koji su tamo rođeni sada žive u drugoj zemlji, a broj onih koji emigriraju ili se nadaju emigraciji i dalje raste iz godine u godinu. Zemlja je manje bezbjedna, a izgledi za nasilje veći su nego prije deset godina. 

Iako su susjedne Srbija i Hrvatska potpisale Dejtonski mirovni sporazum, te su na taj način dužne poštovati i afirmisati suverenitet i teritorijalni integritet Bosne i Hercegovine, lideri obje zemlje pridružili su se istomišljenicima u Bosni i Hercegovini kako bi oslabili bosanske državne institucije.

Te negativne trendove dodatno podstiču vanjski akteri. Zemlja je postala i meta i provodnik netransparentnim investicijama i tokovima novca iz sve većeg broja izvora širom svijeta sa malo interesa za transparentnost, odgovornost ili vladavinu prava.

Iako nije glavni investitor, Moskva djeluje oportunistički u regiji sijanjem nepovjerenja među lokalnim akterima, podsticanjem i ohrabrivanjem separatističkih političara, širenjem selektivne energije, sigurnosnim i obavještajnim odnosima, te iskorištavanjem ''cyber'' prostora dezinformacijama i remećenjima. Naoružavanje i obuka paravojnih snaga u Republici Srpskoj, entitetu u kojem većinski žive Srbi. Podmićivanje i prijetnje zadiranjem u unutrašnju politiku BiH, dijelimično da bi sputali ili odgodili NATO i EU članstvo zemlje.

Interes Kine za Bosnu i Hercegovinu i Zapadni Balkan i dalje raste, jer se region nalazi između kineske luke Pirej u Grčkoj i ostatka velikog jedinstvenog tržišta EU. Kineska ulaganja u energiju, minerale i transport u Bosni i Hercegovini sada iznose 3 milijarde dolara, što je značajna suma za siromašnu zemlju od 3,2 miliona ljudi. Ipak, mnoge projekte uzimaju kineski dobavljači i radnici, a ne lokalni izvori. Kineski novac dodatno podgrijeva korupciju u zemlji koja je endemska, gurajući je u dublje dugove takođe.

Dok ove opasnosti hvataju zamah, Bosna i Hercegovina je u riziku da postane crna rupa Balkana: malo gravitacijsko središte korupcije i etno-nacionalističkog žara, toliko gusto da uvlači još više negativne energije i malignog uticaja, narušavajući tako svoje susjedstvo i veze cijelog regiona s ostatkom Evrope.

Međusobno povezani problemi i institucije

Bosna i Hercegovina suočena je s tri simultana izazova koji se međusobno pojačavaju: strukturni problemi ugrađeni u Dejtonski sporazum koji su osnažili etnonacionaliste koji sputavaju zemlju; endemska korupcija; i ozbiljne ekonomske poteškoće.

Dejton ima mnogo vrlina. Zaustavio je rat. Održao je mir. Dejton je potvrdio kontinuitet Bosne i Hercegovine kao suverene zemlje, što je temelj daljnjeg pravnog razvoja države.

Dejton ima mnogo vrlina. Zaustavio je rat. Održao je mir. Dejton je potvrdio kontinuitet Bosne i Hercegovine kao suverene zemlje, što je temelj daljnjeg pravnog razvoja države. Obavezao je garante da osiguraju poštovanje njegovih odredbi i stvorio je Kancelariju visokog predstavnika (OHR) kako bi ispunio tu obavezu.

Takođe, Dejton ima svojih problema. Da bi zaustavili rat, dejtonski arhitekti osjećali su se primoranima da održe kontinuitet države dajući najveća prava „konstitutivnim narodima“ (bosanskim Hrvatima, bosanskim Srbima i Bošnjacima) nad pravima građana pojedinačno. Ustav takođe u osnovi priznaje kontinuirani autoritet zaraćenih strana kroz dva entiteta: Federaciju, uglavnom naseljenu Bošnjacima i bosanskim Hrvatima; i Republiku Srpsku, u kojoj živi većina bosanskih Srba. Distrikt Brčko dodatni je kondominijum dva entiteta.

Entiteti imaju veća ovlaštenja nego slaba centralna vlada, koju predvodi tročlano rotirajuće Predsjedništvo i Savjet ministara, takođe podijeljen između tri „konstitutivna naroda“. Strukture odlučivanja dodatno su usložene zbog haotičnog broja institucija. Parlamentarna skupština sastoji se od dva doma sa identičnim dužnostima. Postoje dva predsjednika, četiri potpredsjednika, 13 premijera, 14 parlamenata, 147 ministara i 700 parlamentaraca, svi za stanovništvo manje od broja stanovnika grada Berlina i otprilike upola manje od Vašingtona, distrikta Kolumbije.

Ove strukture uokviruju etnokratiju prožetu klijentelizmom koji svakodnevno podstiče zlu volju među građanima zemlje. Korupcija je endemska i raste; degradirala je upravljanje zemljom, potkopala demokratiju, smanjila povjerenje javnosti u državne institucije, iskrivila ekonomiju i privukla sumnjive finansijske tokove koji se provlače kroz ostatak Evrope. Bosna i Hercegovina nije jedinstveno korumpirana, ali se njenim ustavom jedinstveno manipuliše kako bi se omogućila korupcija.

Nefunkcionalni pravosudni sistem zemlje je u rukama kleptokratskih etno-nacionalista. Pojedine sudije se rutinski potkupljuju; oni aktivno učestvuju u stranačkim političkim aktivnostima ili jednostavno puštaju da se neriješeni slučajevi gomilaju, odgađajući pravdu i dalje narušavajući povjerenje u postojeće strukture. Ova politizacija znači da građani ne prihvataju sudske presude. To takođe znači da je pravosuđe, koje na kraju mora biti dio rješenja, trenutno dio problema.

Sudske presude se jednostavno ne provode, bilo da je riječ o Evropskom sudu za ljudska prava (ECHR), Ustavnom sudu ili redovnim sudovima. Član II / 2 Ustava kaže da je Evropska konvencija o ljudskim pravima iznad svih drugih zakona, uključujući i Ustav. U nizu presuda između 2006. i 2016. godine, ECHR je više puta utvrdio da Ustav krši Evropsku konvenciju o ljudskim pravima i da ga treba bez odlaganja promijeniti kako bi se osiguralo da pojedini građani imaju jednaka prava u izbornom procesu. Ovo bi dalo podsticaj za pokretanje procesa reformi, ali ništa nije učinjeno.

Korupcija je endemska i raste; degradirala je upravljanje zemljom, potkopala njenu demokratiju

Dejtonski institucionalni okvir usporava ekonomski razvoj zemlje takođe. Bosna i Hercegovina je jedna država, ali to nije jedna ekonomija; prepreke ekonomskim aktivnostima odražavaju i jačaju etno-političke razlike. Zemlja se nalazi na svjetskom dnu prema izvještaju Svjetske banke o lakoći poslovanja. Svaki nivo vlasti ima svoja poslovna pravila i procedure. Komunikaciona infrastruktura ne funkcioniše pouzdano kroz političke podjele. Transportne veze su isprekidane i nerazvijene. Budući da su i javne institucije i veliki državni sektor u rukama etno-nacionalističkih političkih partija, pokroviteljstvo je cvjetalo dok je privatizacija zaostajala. Rezultat toga je visoka strukturna nezaposlenost: gotovo polovina stanovništva je ekonomski neaktivna; samo je oko četvrtina ukupnog stanovništva zaposlena; a nezaposlenost mladih je preko 40%. Doznake iz inostranstva opadaju. Sve više ljudi napušta zemlju.

Rezultat je država ''na aparatima'': bez dubokosežne strukturne reforme ne može se predvidjeti kraj oslanjanja Bosne i Hercegovine na pomoć međunarodne zajednice, a njeni političari otimači stvarni su korisnici darežljivosti Zapada.

Spasavanje dejtonskog mira popravkom njegove disfunkcionalnosti

Građani Bosne i Hercegovine mogu se i moraju se odrgnuti od ove sudbine. Oni to ne mogu sami. Ustav zemlje ugrađen je u Dejtonski sporazum, koji obavezuje SAD i EU, kao njegove garante, da pomažu u njegovanju političkog prostora u kojem građani te zemlje mogu iznijeti sav težak posao neophodan za dolazak promjena. Akcija čiji su pokretači građani može definisati i održati reformu; međunarodna akcija može to ubrzati. Ako međunarodna zajednica sada ne odluči pomoći Bosni i Hercegovini da uspije, biće saučesnik u njenom propadanju i eventualnoj imploziji.

Obnovljeni napor za promjenom zahtijeva da SAD i EU obnove svoje jako trošno partnerstvo u Bosni i Hercegovini. Bez toga, nijedna inicijativa nema velike šanse za uspjeh. U prošlosti je Brisel imao sredstava, ali često mu je nedostajala volja, da izvrši potrebne reforme, dok je Vašington često pokazivao volju, ali nije usmjerio potrebna sredstva. Kada ulažu u različite svrhe, svaki od njih je slabiji. Kada se zajedno uključe kao partneri u reformi, mogu poboljšati snage onog drugog. Novi sporazum zahtijevaće težak potez sa obje strane: SAD moraju biti spremne pomoći reviziji u Dejtona u skladu s evropskim standardima; Brisel mora biti spreman za saradnju s Vašingtonom na rješavanju osnovnih političkih prepreka evropskom putu zemlje, a ne samo socijalno-ekonomskih prepreka. Obje strane moraju biti spremne primijeniti potrebnu političku volju i alate, uključujući sankcije protiv onih u zemlji koji bi ometali reforme.

Evropska komisija i ključne države članice EU ustavnu reformu smatraju previše napornom i rizičnom, te je stoga žele izbjeći - zato se EU fokusira na ekonomske i socijalne reforme i odbacuje američke napore da te reforme preuzmu. Oni su zauzeli ovaj stav uprkos jasnim odlukama ECHR-a i Savjeta EU da Bosna i Hercegovina treba popraviti svoj Ustav, uprkos vlastitom interesu za temeljne strukturne promjene.

EU se godinama oslanjala na obećanje o eventualnom pristupanju kao svoje primarno sredstvo za podsticanje Bosanaca da sprovedu reforme u svojoj zemlji. Ipak, kontinuirana dvosmislenost zemalja članica EU o daljem proširenju potkopala je kredibilitet EU i učinila pristupe EU zemlji, i regionu u cjelini, tromim i nestalnim. Evropa ne može izgraditi svoj zajednički dom ako previranja u njenom jugoistočnom dijelu šire korupciju, podstiču obnovljeni sukob i generišu nove valove migracija.

Problem je složen, jer EU svoju mrkvu eventualnog pridruživanja klati pred kleptokratima koji bi radije pljačkali institucije zemlje, nego ih mijenjali. Daleko obećanje EU daje slabe rezultate u liječenju neposrednih bolesti u zemlji: to je politički ekvivalent davanju tableta protiv malarije pacijentu s COVID-19. Disfunkcionalnost Bosne i Hercegovine je strukturna; dok se strukturni deficiti ne otklone, malo je vjerovatno da će zemlja napredovati na putu ka eventualnom pristupanju. Sama EU je rekla da je ustavna promjena preduslov za napredak ka eventualnom pristupanju EU. Vrijeme je da EU i SAD to zajedno ostvare.

EU je vagon integracija stavila ispred pogonske mašine osnovne funkcionalnosti države. Potrebno je obrnuti redoslijed. Prvo se mora pridružiti SAD-u kako bi osigurala siguran prostor za strukturne reforme koje vode građani, koristeći širi spektar alata kojima raspolaže. Tek tada, nakon uspostavljanja tih promjena i izgradnje kapaciteta, proces pridruživanja će ponuditi relevantnu polugu za reformu.

Obnovljeni angažman SAD-a i EU bio bi snažan znak podrške obeshrabrenom narodu Bosne i Hercegovine da možda više neće morati da tolerišu suzbijanje njihovih individualnih prava i vladavine zakona dok gledaju kako njihovi susjedi napreduju na evropskom putu dok oni još više zaostaju. Vrijeme je da se čuje više mladih ljudi, više žena i više pojedinaca koji se ne identifikuju ni sa jednim od „konstitutivnih naroda“ i koji mogu osmisliti i implementirati novu državnu arhitekturu koja više odgovara njihovim potrebama.

U tom smislu, Bosna i Hercegovina je prilika, a ne samo kriza koja čeka da se dogodi. Građani zemlje žele demokratiju. Nisu alergični na reformu - zapravo imaju mnogo ideja kako to postići. Oni su odbacili etno-nacionalističke političare na lokalnim izborima prošle sedmice. Opšte je poznato da se država kreće u smjeru koji bi mogao dovesti do katastrofe, i široko rasprostranjena svijest da su dejtonske strukture skupe, duplicirane i neodržive. Oni znaju da će popravljanje Dejtona biti teško, ali vjeruju da je to izvedivo.

Novi okvir

Iako odgovornost za evoluciju zemlje snosi njen narod, značajna promjena je malo vjerojatna bez temeljne promjene dejtonskog Ustava. Uloga SAD-a i EU u ovom naporu je uspostavljanje i provođenje okvira koji oslobađa prostor za ozbiljne napore na reformama koje vode građani i sprečava one koji bi da blokiraju proces.

1. SAD i EU moraju jasno staviti do znanja da razmjena teritorije i secesija nisu na stolu. Trebali bi potvrditi da Kancelarija visokog predstavnika još uvijek može pribjeći - ako je neophodno - takozvanim „bonskim ovlaštenjima“: ovlaštenju da donosi obavezujuće odluke u situaciji kada lokalni akteri nisu u stanju ili ne žele djelovati; i mogućnost smjene javnih funkcionera koji krše zakonske obaveze ili, uopšteno, Dejtonski mirovni sporazum.

2. Snage Evropske unije (EUFOR) stacionirane u zemlji treba ojačati i strateški ih pozicionirati kao prisutnost koja podržava bezbjedno okruženje potrebno za reforme. Trenutno se EUFOR sastoji od oko 600 pripadnika raspoređenih u 17 „timova za vezu i posmatranje“ i male štabne jedinice u Sarajevu, bez ikakvog očiglednog strateškog obrazloženja. Ove male izolovane jedinice nisu zaštitna sila; oni su potencijalni taoci. Samo je vrlo mali dio sposoban odgovoriti na nasilne nerede ili izbijanje sukoba druge vrste. Umjesto toga, EUFOR ili snage koje predvodi NATO trebali bi postaviti jedinicu u Brčko distriktu kao jasan znak rukovodstvu bosanskih Srba da opstrukcionistička taktika i separatistički ciljevi neće uspjeti. Takođe, oni bi trebali bazirati mobilne jedinice u karabinjerskom stilu u Sarajevu koje se mogu rasporediti bilo gdje u zemlji u kratkom roku. Oni ne bi trebali samo nadgledati sukob, već biti sposobni odvratiti policiju i paravojne formacije od suzbijanja građanske neposlušnosti, kao što se dogodilo u Republici Srpskoj, i provoditi odluke Visokog predstavnika.

3. Vašingtonu i Briselu mora biti jasno da je sprovođenje presuda Evropskog suda za ljudska prava (ECHR) obavezno i bitna osnova za reformu. EU je provođenje sudskih presuda postavila kao preduslov za dalju integraciju Bosne i Hercegovine u EU. Visoki predstavnik bi trebao ukloniti zvaničnike koji krše sopstvenu obavezu provođenja tih presuda, i trebao bi osigurati da su mediji i drugi nedržavni akteri koji istražuju utaje i korupciju i koji protestuju protiv zlostavljanja policije zaštićeni.

4. SAD i EU moraju biti spremni sankcionisati korumpirane zvaničnike i one koji žele pokvariti široki proces građanske reforme. Dok to čine, moraju ostati odlučni i ravnomjerni u odnosu na sve strane. Cilj je učiniti Bosnu i Hercegovinu funkcionalnom za sve njene građane, a ne privilegovati niti ugroziti bilo koju grupu.

5. Ove akcije moraju biti dopunjene snažnim porukama vanjskih akterima, uključujući Zagreb i Beograd, da moraju poštovati suverenitet i teritorijalni integritet Bosne i Hercegovine. Bosanski državljani etničkog hrvatskog i srpskog porijekla nisu dijaspora, oni su autohtoni stanovnici Bosne i Hercegovine. Hrvatska, koja je već članica EU, i Srbija koja to želi postati, svoj uticaj u Bosni i Hercegovini trebaju uskladiti s reformama koje traže Vašington i Brisel, a ne protiv njih. Tandem SAD-a i EU takođe bi trebao poslati jasnu poruku Moskvi da mora zaustaviti svoju finansijsku pomoć i paravojnu obuku separatistički nastrojenim opstrukcionistima u Republici Srpskoj. Trebali bi se suprotstaviti ruskim naporima da dezinformišu kroz pojačanu podršku Glasu Amerike, radiju ''Slobodna Evropa'', Deutsche Welle-u  i drugim sredstvima.

6. Američka Međunarodna razvojna finansijska korporacija (DFC) trebalo bi da koristi svoju novu i jedinu kancelariju van SAD u Beogradu kako bi opsluživala čitav Zapadni Balkan kroz investicije i drugu infrastrukturu koja može efikasnije povezati zemlje regiona međusobno i sa EU.

7. EU bi trebala koristiti novi novac koji je već alocirala i nove alate koje je osmislila za sopstvene zemlje članice kako bi maksimalno iskoristila političke i ekonomske reforme u Bosni i Hercegovini. Mora biti spremna za upotrebu štapa kao i mrkve. To uključuje sankcije i uskraćivanje finansijske i političke podrške neliberalnim političkim strankama.

Brisel je nedavno predstavio Ekonomski i investicioni plan za Zapadni Balkan koji nudi 9 milijardi evra za region, plus do 5 milijardi evra dodatnih garancija i obaveza. Njegova uslovljenost, međutim, i dalje ostaje slaba. Novčana sredstva su snažno orijentisana na javni sektor - upravo na dijelove ekonomije koji su zarobljeni kleptokratskim, etno-nacionalističkim elitama. Umjesto toga, EU bi trebala identifikovati prioritetne projekte koji mogu pomoći u osnaživanju reformi i poslati jasnu poruku da njen novac odlazi na drugu adresu ako taj proces bude blokiran. Trebalo bi razmotriti kako se ova nova novčana sredstva mogu iskoristiti kako bi se olakšala održiva energetska tranzicija za region. Trebala bi eliminisati trenutni „mehanizam koordinacije“ koji podržava u Bosni i Hercegovini, a koji daje moć veta korumpiranim elitama u oba entiteta.

EU je takođe stvorila dva nova alata za sopstvene zemlje članice koje bi mogla primijeniti i na Zapadnom Balkanu. Prvi su zahtjevi za vladavinom prava vezani za fondove namijenjene pomoći zemljama u oporavku od pandemije COVID-19. EU bi mogla da postavi slične uslove za novčana sredstva za region. Drugo novo sredstvo EU je specijalni tužilac za korupciju. Namjenska jedinica u tužilaštvu mogla bi u najmanju ruku pratiti upotrebu novca EU u regionu, a drugi donatori mogli bi dati slična pravila ili omogućiti tužiocu EU pristup informacijama. U tom smislu bi se moglo učiniti više.

8. Takođe, Brisel i Vašington bi trebali podržati napore Zapadnog Balkana na stvaranju zajedničkog regionalnog tržišta, uključujući i  uslove koji olakšavaju kretanje regiona ka EU.

9. Vašington i Brisel trebali bi iskoristiti svoj značajan uticaj da podstaknu Međunarodni monetarni fond i Svjetsku banku da preusmjere svoju pomoć sa entiteta na novi okvir u kome centralna vlada sarađuje s opštinama zemlje, čiji su zvaničnici demokratski izabrani, kako bi isplatili sredstva.

Ovo će zahtijevati ustavne promjene. Ta pomoć bi trebala utjeloviti snažno provođenje antikorupcijskih zakona i povrat nezakonito stečene dobiti skrivene izvan zemlje.

10. Dok SAD i EU postavljaju ovaj okvir za reforme, moraju održavati jasnu poruku da vrata EU i NATO-a ostaju otvorena ako građani Bosne i Hercegovine stvore uslove kojima mogu ispuniti standarde za članstvo i proći kroz ta vrata. Trenutno u EU nema konsenzusa o mogućnosti krajnjeg članstva. Dakle, reformski napori ne smiju biti povezani samo s procesom pristupanja EU. Jasna podrška principu „otvorenih vrata“, s druge strane, može pomoći građanima Bosne i Hercegovine u ohrabrenju i stvaranju političke volje za provođenje teških reformi u zemlji - ne kao uslugu drugima, već zato što razumiju da je to u njihovom sopstvenom interesu. A ako provedu reforme koje obećavaju pomak zemlje na evropskom putu, njihove akcije mogu uticati na ono što su lideri u glavnim gradovima EU spremni ponuditi.

Elementi promjene

Uspostavljanjem ovih okvirnih uslova, SAD i EU mogu postaviti pozornicu za domaći reformski proces. Građani Bosne i Hercegovine trebaju gledati jedni druge kako bi stvorili budućnost koja je bolja od njihove sadašnjosti. Trenutno se Bosanci slažu oko toga što njihova država nije. Zapad bi im trebao pomoći da pozitivno definišu ono što bi trebalo da bude, sazivajući građane da odrede promjene Ustava i struktura koje donose odluke, a koje su izvedive kratkoročno do srednjeročno, te odlučujućim obračunom s opstruktivističkim akterima koji su blokirali prethodne reformske napore.

Bez diktiranja posebnih promjena, tandem SAD-a i EU trebao bi postaviti minimalne parametre ili kategorije reformi. Presude Evropskog suda za ljudska prava nude zdravu i uglavnom nepobitnu osnovu za pokretanje reformi.

Prvi set pitanja odnosi se na način donošenja odluka. Trenutno najviše moći imaju dva entiteta u zemlji - Republika Srpska i Federacija. Entiteti su teritorijalni izraz zaraćenih strana iz 1990-ih i 25 godina su očuvali političku moć etničkih nacionalista. Oni su odgovorni za veći dio disfunkcionalnosti i otpora reformama koji danas karakterišu Bosnu i Hercegovinu. Centralno pitanje je kako racionalizovati ili reformisati moć entiteta, osnažiti državnu vladu da preuzme odgovornosti i ovlaštenja potrebna za ispunjavanje zahtjeva NATO-a i EU, a opšinama i Distriktu Brčko dati resurse potrebne za pružanje javnih usluga. Takođe bi trebalo razmotriti kako se mogu odblokirati ključna tijela koja donose odluke, kako se može ograničiti moć etnički utemeljenih političkih stranaka, koje vrste međuetničkih izbornih podsticaja bi se mogli uvesti i na koji način bi se mogle demontirati pokroviteljske mreže. Neke trenutne ideje uključuju promjenu ili smanjenje ovlaštenja Doma naroda, smanjenje zahtijeva za ili ukidanje entiteskog glasanja u Parlamentarnoj skupštini, promjenu veličine i uloge Parlamenta i izmjenu Izbornog zakona kako bi se Bosna i Hercegovina mogla kretati od etnokratije do reprezentativne demokratije.

Srodni set pitanja povezan je sa jačanjem funkcionalnosti državne vlade - tročlanog Predsjedništva i Savjeta ministara. Trenutna razuđena struktura je neučinkovit povratak starim jugoslovenskim modelima upravljanja. Bosni i Hercegovini je potrebna integrisana državna vlada sa odgovarajućim ministarstvima. Bilo bi dobro kada bi Savjet ministara ili Predsjedništvo bili jači.

Bosna i Hercegovina, Srebrenica – novembar, 2017. godine,  Memorijalni centar Srebrenica sa nadgrobnim spomenicima u pozadini. Foto: shutterstock.com

Nije potrebno oboje. Već 2005. godine sve glavne stranke postigle su dogovor da je ustavno prihvatljivo birati Predsjedništvo indirektno, putem Parlamenta. To bi ispunilo zahtjev EU da svi građani imaju jednako pravo u izboru predsjedništva. Takođe bi se ispoštovala presuda ECHR-a da se svaki pojedinac, bez obzira na etničku pripadnost, može kandidovati za predsjednika. Svi glavni akteri i dalje kažu da su otvoreni za mogućnost indirektnog izbora predsjednika. Kojim god putem krenuli građani zemlje, funkcionalna državna vlada mogla bi pokrenuti druge teške reforme.

Drugi set pitanja je strukturna reforma pravosuđa, tako da pojedinci u Bosni i Hercegovini imaju garantovano pravo na pravičan postupak od strane sudova i vlada, bez obzira na nacionalnu pripadnost.

Pitanja koja se razmatraju uključuju reformu sistema imenovanja sudija, uključujući provjeru i potencijalno uklanjanje sadašnjih sudija, uspostavljanje Vrhovnog suda i jedinstvenog pravosudnog sistema, te načine kako osigurati da se presude Evropskog suda za ljudska prava i drugih sudova poštuju i provode.

Malo je reformi koje imaju šansu za uspjeh bez namjenskih napora da se eliminišu sistemske prilike za korupciju koje politički lideri iskorištavaju da bi zadržali trenutni nefunkcionalni sistem i zaustavili reformu. Prijedlozi uključuju osnaživanje nezavisnih tužilaca.

Ekonomske reforme su još jedan važan set pitanja koja zabrinjavaju. Produktivniji i inkluzivniji ekonomski sektor oslanja se na uspješne napore na demontaži pokroviteljskog sistema političkih stranaka i finansijska pravila koja uređuju i podržavaju taj sistem, dijelom kroz privatizaciju pod uslovima koji ne nastavljaju korupciju i koji poštuju vladavinu prava.

Nezavršeni posao

Nekoliko ovih ideja je novo; sve su postale ponovo važne kako Bosna i Hercegovina propada.

S obzirom na brojne izazove u zemlji, zapadnim kreatorima politike, opsjednutim drugim prioritetima, bilo bi primamljivo da okrenu leđa Bosni i Hercegovini. To bi bila strateška greška. Oni ne samo da bi se odrekli vlastite odgovornosti za trenutnu situaciju, već bi propustili važnu priliku za unapređenje svojih širih ciljeva u regionu. Bosna i Hercegovina je karika Balkana. SAD i EU imaju snažno učešće u funkcionalnoj i efikasnoj multietničkoj demokratiji, sigurnoj u svojim granicama i politički stabilnoj. Teško je popraviti Dejton. Nije nemoguće.

Nefunkcionalna etnokratija, nasuprot tome, prijeti stvaranjem nestabilnosti u cijelom jugoistočnom dijelu Evrope. Omogućuje zloćudni etnonacionalizam u Hrvatskoj, članici EU. To otežava Srbiji da se više uskladi sa evropskim tokovima. Pogoršava tenzije i narušava odnose između sve tri zemlje i njihovih susjeda. Otvara mogućnosti Rusiji za eksploataciju i podriva izglede za suprotstavljanje sve većem regionalnom prisustvu Kine. Omogućava oportunističkim političarima da manipulišu narativima uvrede u zemlji i regionu koji još uvijek imaju istorijski rijedak trenutak da prevaziđu tragedije svojih prošlih podjela.

Došli smo do još jedne prelomne tačke u jugoistočnoj Evropi. Nakon 25 godina, vrijeme je da se popravi Dejton. Cjelovita i slobodna Evropa i dalje je vrijedan cilj. To se ne može postići ako Bosna implodira. Dejtonski mir takođe je upozorenje: Kad god ignorišemo Balkan, na kraju platimo višu cijenu.

Ovaj izvještaj je rezultat razgovora među sudionicima Radne grupe za Zapadni Balkan programa ''Global Europe''. Potvrđuju ga sljedeće osobe u ličnom svojstvu. Stavovi ne odražavaju nužno stavove bilo koje institucije ili organizacije.

Mišljenja izražena u ovom članku isključivo pripadaju autorima.

Reuf Bajrović, kopredsjedavajući, Američko-evropska alijansa

Kurt Bassuener, Vijeće za politiku demokratizcije 

Tarik Bilalbegović, partner, Rubicon Project Finance

Michael Haltzel, Institut za vanjsku politiku, Univerzitet ''Johns Hopkins'' SAIS

R. Bruce Hitchner, Univerzitet ''Tufts''

Marko Attila Hoare, ''Sarajevo School of Science and Technology'' (SSST)

A. Ross Johnson, Centar ''Woodrow Wilson'' Edward P. Joseph, Univerzitet ''Johns Hopkins'' SAIS 

Dženeta Karabegović, Univerzitet u Salzburgu

Jasmin Mujanović, voditelj, “Sarajevo Calling”

Majda Ruge, viši saradnik za politku, Vijeće za vanjske poslove EU

Daniel Serwer, Univerzitet ''Johns Hopkins'' SAIS Faris Vehabović, Evropski sud za ljudska prava

Hoyt Yee, bivši zamjenik Državnog sekretara SAD-a

Prevod: D.M./Frontal