Ciljevi inicijative Evropska prijestonica kulture su očuvanje i promovisanje kulturnog diverziteta u Evropi, kao mostova povezivanja i saradnje. Aktivnosti su zamišljene da afirmišu osjećaj zajedništva građana u evropskom kulturnom prostoru. Naravno da to podrazumjeva mogućnost dugoročnog razvoja gradova, njihovom ekonomskom razvoju, postizanju obnove i evropskog imidža. Pored raznovrsnije kulturne ponude tokom navedenih aktivnosti, koje će dodatno promovisati Grad Banja Luku uz atrkativnu turističku ponudu, Grad dobija mogućnost razvoja kulturne i kreativne industrije, koja sa urbanom regeneracijom može enormno uvećati broj zaposlenih i gradski budžet. Za takve aktivnosti su potrebni određeni preduslovi u vidu strateškog razvoja kulture, restrukturiranjem sektora kulture, tržišnim i investicionim ulaganjem, izborom prioriteta, mapiranje resursa kulture, uz nesebično angažovanje struke, te unapređenjem društvene svijesti o potrebi aktivnog učešća javnosti u kreiranju razvoja kulture.

Aktuelni položaj sektora kulture u Republici Srpskoj

Dejtonskim sporazumom pitanje kulturnih politika je prepušteno entitetima. Na žalost, tu priliku Republika Srpska nije iskoristila do danas, jer kada je kultura u pitanju nije bilo javnog interesa da kulturu prati odgovarajuća promjena kulturno-političkih i obrazovnih pristupa. Iz tog razloga nedostaju kvalitetne kulturne strategije kao akcioni i razvojni planovi. Nisu donesene kulturne politke na nivoima lokalne zajednice i institucija kulture. Odgovorni za sektor kulture nisu shvatili da kultura zavisi od institucionalnih rješenja na svim nivoima. Zakonska regulativa nije adekvatna, a mnoga nedostaje. Pored tradicionalno nerazumno niskih stavki u budžetu namijenjenih kulturi i fiskalnih opterećenja, prisutni su neadekvatni mehanizmi odlučivanja i negativna selekcija kadrova.

Uz nedostatak kreativnosti, primjetna je nezainteresovanost odgovornih u sektoru kulture, te odsustvo dvosmjerne komunikacije između Ministarstva, lokalnih zajednica i javnih ustanova kulture. Ako država finansira ili sufinansira kulturu i projekte u kulturi, prirodno je da ima izvjesnog uticaja i kontrolu. Problem nastaje kada nekompetentne osobe iz svijeta kulture participiraju u cijeni koštanja kulture, tj. nerazumljivog sistema  profesionalnog vrednovanja kulturnih projekata koji čak ne zastupaju kulturni ukus vladajuće političke elite. Stoga bi se u praksi kulturnih politika trebao potencirati model partnerstva, a ne samo definisanje poslušnih učesnika u raznim komisijama kao veza umjetničkog svijeta sa državom i kulturom. Dosadašnja praksa dovodi u pitanje opstanak tradicionalnih kulturnih projekta osmišljenih i dugoročno planiranih u cilju očuvanja identiteta, stvaranja brenda, imidža i razvoja kulturnog turizma.

Haotičnom i nesređenom stanju u kulturi doprinosi kako je ranije navedeno, nedostatak sistematizovanih podataka o institucijama i ustanovama kulture, nevladinim organizacijama koji se bave pitanjima kulture i umjetnosti, amaterskim kulturno-umjetničkim organizacijama, profesionalnim i slobodnim umjetnicima, kao i privatnim ustanovama kulture. Ne postoje statistički podaci ekonomske dobiti u sektoru kulture po strukturi, u cilju planiranja, prava i obaveza aktera na tržištu kulture. Ovo pokazuje da kreatori ekonomske politike nisu prepoznali kulturu kao ekonomsku kategoriju koja ima kapacitet da u tržišnim pravilima znatno učestvuje u privrednom rastu.

Izdvajanje za sektor kulture  u sadašnjim uslovima ekonomske krize

Ustaljena je percepcija na ovim prostorima da je sektor kulture samo trošak. U cilju ušteda u planiranju budžeta prvo se umanjuju stavke namijenjene kulturi i obrazovanju.  Kreatori kulturnih i obrazovnih politka moraju uzeti u obzir činjenicu da bez ulaganja u kulturu i obrazovanje je nemoguće izgraditi ekonomski održivo društvo, što je već evidentno. Nastavljeno je provođenje neefikasne i neharmonizovane javne politike, koje nemaju kapacitet u rešavanju sve izraženijih društveno-ekonomskih problema sa kojima se građani suočavaju. Na nivou lokalnih samouprava je pokušano da se putem javno-privatnog partnerstva  privuče  kapital  i ostvare određeni projekti. Nije se uspjelo u uspostavljanju mehanizama koji bi dali doprinos u rješavanju ključnih društveno-ekonomskih problema građana. Povratak u kapitalizam u bivšim socijalističkim republikama je promijenio sudbinu i dalje tokove privrednih aktivnosti. Privatizacija je postala kategorija transfera vlasništva u drštveno-ekonomskom, ali i političkom kontekstu.

Ekonomski smisao reformi je da stvori konkurentnu i sposobnu privredu kojom bi se  Republika Srpska transformisala u potpunu tržišnu ekonomiju. Na globalnom nivou finansijska stabilnost još nije osigurana što uzrokuje rizike dalje stabilizacije privrede. Ključni problem ekonomskog oporavka jeste finansijsko tržište. Nastavljeno je dalje kreditiranje i davanje subvencija posrnuloj privredi i njenim preduzećima. Bez dodatne edukacije menadžmenta i restrukturiranja preduzeća, država neće uspjeti vratiti uložena sredstva i subvencije. Da stvari budu još gore, vršeno je subvencioniranje i finansiranje neprofitabilnih i povlaštenih privrednih subjekata iz nerealnih izvora. U osnovi to je inflatorno finansiranje, što enormno povećava državni deficit. To će prouzrokovati dodatna kreditna zaduženja države a tim neodrživost javnog duga što će se ogledati u problemu finansiranja visokog fiskalnog deficita koji je akumuliran tokom prošlih godina ekonomske krize. Konsolidacija javne potrošnje, podrazumeva neophodnost strukturnih reformi javnog sektora, na osnovu kojih bi se smanjio fiskalni deficit i javni dug, što  podstiče izvoz i umanjenje kamatnih stopa.

Ekonomska razvijenost direktno utiče na opšti i lični standard građana. Nizak društveni standard stvara osećaj ravnodušnosti prema kulturi, naučnim dostignućima i njihovoj ulozi u društvenom napretku. Razvijenost društva direktno uslovljava visinu budžeta i procent budžetskog izdvajanja za razvoj kulture. U nerazvijenoj ekonomiji, nema ni mogućnosti da je kompanije i drugi poslovni subjekti značajnije sponzorišu. Raznovrsno bogata i snažna kultura podstiče razvoj nauke, naučna istraživanja, a tim  kvalitetno obrazovanje koje pruža šansu za razvoj ljudskog potencijala, u cilju podizanja standarda, te ukupnog napretka društva.

Dakle, ne postoji jasna klasifikacija institucija kulture, funkcije kulture, šta su projekti u kulturi, kulturni inžinjering, te modeli finansiranja. Resor kulture u Ministarstvu obrazovanja i kulture finansira samo javne ustanove kulture, projekte u umjetnosti, ali ne i kulturu koja je daleko kompleksnija. Stoga, prilikom donošenja kulturnih politika. Vlada godinama nema jasan stav o kulturi i koliko je ona važna za društveno-ekonomski napredak.  

Preko 90% novca iz budžeta namijenjenog kulturi odlazi na plate i materijalne troškove, tako da za projekte u kulturi i amaterizam ostaju simbolične stavke. Ova praksa će se morati mijenjati, u korist budžeta i kulture. Naime, sa ekonomskog aspekta javne ustanove kulture su neprofitne organizacije, ali neprofitno, ne znači i neprofitabilno. Menadžment kulturnih institucija će ubuduće morati biti inovativniji i razmišljati o novim, dodatnim izvorima finansiranja, odnosno samofinansiranja u cilju razvoja institucije i razvojnih programa, te stvaranja uslova njihove samoodrživosti. Uostalom, privatni muzeji, etnomuzeji i galerije se bore sami sa tržišnim uslovima bez podrške nadležnih resora ili privrednih komora, koji gube iz vida mogućnost bogatije ponude kulturnog turizma.

Kreativna ekonomija i tržište kulture

Koncept ekonomije u kulturi ili ekonomija kulture se pojavio devedesetih godina prošlog vijeka u zapadnim zemljama. Razvijene zemlje, uvidjevši ogroman potencijal u spajanju ekonomije i kulture, proizašao naglim razvojem IT tehnologija, a tim i audio-vizuelnih medija, uspjele su pored zapošljavanja znatnog broja ljudi direktno uticati na rast spoljnotrgovinske razmjene proizvoda kulture, a tim i doprinos porastu BDP-a svojih zemalja. Shvatanje važnosti uloge kulture u širem kontekstu i njene uloge u ekonomskom razvoju se nametnulo u liberalnim i hibridnim modelima kulturne politike.

Strateškim dokumentom australijske vlade Krativna nacija (1994) pojavio se termin kreativne industrije, da bi ubrzo bio prihvaćen u Velikoj Britaniji, i to kao strateški prioritet Ministarstva kulture na insistiranje laburiste Krisa Smita, bivšeg ministra kulture, medija i sporta u vladi Tonija Blera. Njegov prijedlog je usvojen u vidu dokumenta Creative Industries Task Force Mapping Document (CITF) 1998. kojim se predlaže koncept kreativnih industrija saradnjom ekonomije i kulture kao zajedničkog globalnog i ekonomskog interesa u ekonomiji znanja.

Dokumentom se podržava direktan angažman države, ekonomije i privatnih preduzetnika koji se zasniva na pragmatičnosti i konceptu proizašlih iz interesa za aktivnostima koje imaju porijeklo u kreativnim vještinama, talentima i onih koji imaju potencijale za stvaranje bogatstva i novih radnih mjesta uz prateću pravnu regulativu i poštovanje intelektualnog vlasništva.

Najznačajniji sektori za kreativnu industriju su identifikovani u ovom okviru: oglašavanje, arhitektura, umjetnost, scenske umjetnosti, tržište antikvitetima, zanatstvo, dizajn, modni dizajn, film, muzika, produkcija u kulturi i umjetnosti, izdavaštvo, kompjuterski softveri, interaktivni softveri (igrice), TV i radio. Interes kreativne industrije je stvaranje okvira za uključenje javnog i privatnog sektora, te uspostavljanje poslovnih odnosa prilikom kulturnih djelatnosti kao nove industrije i procesu konvergencije proizašle napretkom informacionih tehnologija.

Poslovni sektor sa kulturnim sektorom i Univerzitetima bi trebao afirmisati saradnju u cilju eventualnog restrukturiranja i pozicioniranja u dizajniranju novih proizvoda i njihovoj komercijalizaciji. Društvena zajednica, obrazovne ustanove, resorna ministarstva, relevantne vladine agencije i privredna komora moraju dati aktivniju podršku privatnom sektoru koji želi djelovati u kreativnoj industriji, kao i obrazovnim ustanovama koji edukuju kadrove u sektoru produkcije i menadžmenta u kulturi i umjetnosti. Edukacija je potrebna zbog činjenice da se aktivnosti mladih baziraju na novim medijima, koji njihoviom upotrebom i konzumacijom stvaraju predispozicije interesovanja u preduzetničkom razvoju.

Mladi su svjesni da je u ovakvom privrednom okruženju velika mogućnost pokretanje ličnog biznisa, odnosno samozapošljavanja, u vidu malih biroa dizajna, konsaltinga, marketinga, nestandardnih oblika rada, socijalnih preduzeća, računarskih usluga, prodaje i održavanja novih medija, produkcijskih studija, e-trgovine. Globalna komunikacijska mreža iz temelja mjenja način poslovanja i omogućuje nastanak velikog broja malih obrta, koji posluju zahvaljujući (Linux Open source), sa globalne mreže što je obezbjedilo određenu tehnološku jednakost u manje uticajnim zemljama. Prema uzoru na razvijene zemlje može se omogućiti rast pomenutih malih agencija koje posluju uz pomoć laptopa iz virtuelne kompanije, sa bilo kog mjesta, stana, hotela, voza, aviona ili parka. Počinje nova era poslovanja u kojoj se svi poslovi i bankarske transakcije vrše elektronskim putem, sa bilo kog mjesta u svijetu.

U tom dijelu e-poslovanje ima značajne ekonomske efekte jer internet omogućuje brz protok roba i kapitala bez reda veličina. Sa ekonomskog aspekta e-poslovanje omogućuje niže cijene, bržu i sigurniju komunikaciju prodavca i kupca, smanjenje zaliha, efikasniji i jeftiniji marketing uz znatno smanjenje troškova i doprinos privrednom rastu. Digitalizacija u medijskim organizacijama i novim medijima je izvršila promenu tradicionalnih menadžerskih paradigmi.

Pored upravljačkih funkcija od menadžera se zahtjeva uloga komunikacijskog posrednika sa tržištem. Od njihove edukacije zavisi razumijevanje i izbor jedne od isprepletenih delikatnih ekonomskih mreža sastavljenu od malih i umreženih nezavisnih poslovnih subjekata. Njihovim umrežavanjem će rasti njihova preduzetnička sposobnost da bi pristupili projektima malih i srednjih preduzeća. Kao pripadnici sektora kreativnih industrija preduzetničke aktivnosti će ih uputiti na djelovanje u mješovitom, budžetskom javnom i komercijalnom sektoru, tokom sticanja njihovog iskustva.

Sektor kulture može biti profitabilan i doprinijeti rastu BDP-a

Sektor kulture se ne sastoji samo npr. od muzeja, pozorišta,  ili tzv. visoke kulture. Termin ekonomija u kulturi predstavlja efektan i fleksibilan model mješovite ekonomije. Britanska štampa objavljuje komentare o sektoru kreativne industrije označivši ga važnijim od sektora finansijskih usluga. Na primjer, London ulaže godišnje 50 miliona £ za razvoj kreativnih industrija i zabave koje privlače turiste. Investicija podržava platformu za podizanje londonske kreativne industrije na 32 milijarde £ i za otvaranje 200 000 novih radnih mjesta. (Koprivica, M. 2008)

Pod pritiskom globalizacije stvaraju se nove vrijednosti na osnovu intelektualnog kapitala, IK tehnologija i novih tehnološko-naučnih rješenja. U tom kontekstu Ekonomija u kulturi predstavlja efikasan i fleksibilan model mješovite ekonomije, poznata pod sintagmom kreativna ekonomija, što postaje globalni ekonomski interes u ekonomiji znanja, jer generiše endogen model rasta.

Dva modela ekonomije - bestežinska i kreativna  koji u stvari predstavljaju isti model, pokazuju da njihovi ekonomski principi počivaju na ljudskoj kreativnosti i idejama, te da ne postoji ekonomski bitna razlika između proizvoda naučnog znanja i ostalih proizvoda koji su nastali kao kreacija ljudskog duha na polju zabave, arhitekture ili lijepe umjetnosti. Znači da IK tehnologije i intelektualni kapital dobijaju ulogu glavnog pokretača proizvodnje, kako savremenih tako i tradicionalnih društava. Ulaganjem u obrazovanje, odnosno u ljudske resurse, kao osnovu ekonomskog rasta, ostvaraju se inovacije koje se mogu komercijalizovati, što omogućava usvajanje novih tehnologija i stvaranje vlastite.

Zato je od presudnog značaja za djelove modela nove teorije ekonomskog rasta osnivanje studijskih programa sa kurikulumima koji će obezbjediti kompetencije i vještine konkurentne u EU. Donošenje odgovarajuće pravne regulative i dostupnost kreditiranja razvoja kreativne industrije će omogućiti i nestandardne oblike rada, socijalno preduzetništvo, participacijsku ekonomiju, što će na generalnom nivou generisati enorman rast zaposlenosti u cilju održivog razvoja. U sektoru kreativne industrije EU je efikasan i atraktivan LLP (program za cijeloživotno učenje odraslih) koji je pokrenut na inicijativu Njemačke, poznatiji kao Grundtvig program. U EU ga organizuju univerziteti, jer je riječ o prekvalifikaciji ili dokvalifikaciji diplomaca sa 1, 2 i 3 ciklusa studija, čime se omogućilo zaposlenje u kreativnoj industriji, a naročito u IK sektoru koji je njen dio. Napr. samo u Holandiji se oko 12.000 ljudi godišnje zaposli zahvaljujući ovom programu. U ekonomski naprednim zemljama tokom ekonomske krize od 2008. jedino povećanje stope rasta zabilježeno je u kreativnoj industriji, odnosno kulturnom sektoru.

Aspekti kreativne industrije koji neminovno utiču na društveno-ekonomske aspekte, zavise od  vođstva koje je usvojilo multidisciplinarna znanja. Umjetnost i kultura su izvori sadržaja i pokretači kulturne industrije gdje pripadaju mas mediji i telekomunikaciona industrija. One u razvijenim zemljama stvaraju materijalne vrednosti, ranije pomenuta nova radna mjesta i značajno doprinose bruto domaćem proizvodu. Indirektne ekonomske efekte stvaraju kulturne institucije, događaji i aktivnosti koje se odvijaju na lokalnim nivoima. Afirmacija tržišta kulture pruža investicione mogućnosti.

U EU industrija kukture ostvari godišnji promet preko 700 milijardi €, čime doprinosi sa oko 2,6% BDP-a. Preko 6,5 miliona ljudi je zaposleno u industriji kulture, što čini 3,2% od ukupno zaposlenih, a doprinosi ekonomskom rastu na generalnom ekonomskom nivou sa oko 12,3%.
Buduća kulturna politika Republike Srpske treba da bude bazirana na četiri ključna principa: kulturnom identitetu, kulturnom diverzitetu, kreativnosti, i učešću građana u kulturnom životu. Cilj kulturnih politika je stvaranje uslova za razvoj kulture koja može da doprinese održivom razvoju društva. U kreativna društva će se ubrajati ona, koja će pomoću planiranja uspjeti da osposobe život, kulturu, ekonomiju i društveni napredak.

U cilju razvoja kulture i doprinosa ekonomskom rastu potrebno je preduzeti sledeće: donijeti kulturnu politiku na osnovu paradržavnog decentralizovanog modela upravljanja kulturom, izraditi strategije razvoja kulture i kulturne industrije, akcione i razvojne planove na svim nivoima, restrukturiranje institucija kulture, izmjenu postojećih i donošenje novih zakonskih regulativa, transparentan i efikasan model finansiranja, diferenciranu poresku stopu, razvoj ljudskih resursa u upravljanju kulturom, afirmaciju  marketinške aktivnosti u cilju razvoja i promocije kulture, unaprijediti međunarodnu kulturnu, obrazovnu i ekonomsku saradnju  operacionalizacijom kulturne i naučne diplomatije u saradnji sa univerzitetima.

Navedene aktivnosti zahtjevaju savremenu obrazovnu politiku prilagođenu našim ljjudskim i finansijskim resursima. Daljim procesom globalizacije nauka će se integrisati sa integralnom proizvodnjom društva, jer rad i sofisticirana tehnološka proizvodnja omogućuje usvajanje novih znanja za razliku od tradicionalnog načina. S toga, restrukturirani obrazovni sistem može preuzeti vodeću ulogu u društvu, zato što se u integralnoj proizvodnji društva raste uloga i značaj obrazovnog sistema.

Piše: dr  Sandra Santrač