Masovno su pljačkani jevrejski stanovi, ali i muzeji.
Jevreji iz Beograda imali su obavezu da se sa ključevima svojih stanova
8. decembra 1941. prijave u kancelariju "Jevrejske policije" u ulici
Džordža Vašingtona broj 21 (u blizini današnje Botaničke bašte), odakle
su deportovani u logor na Starom sajmištu.
Njihovi stanovi, kuće i radnje su potom pljačkane, ali gotovo da ne
postoje podaci koliko je novca, zlata i umjetničkih dijela nestalo.
"Nijemci su vrijedne predmete odvozili u Hamburg, koji je bio jedan
od centara za prikupljanje oduzetih stvari iz cijele Evrope", objašnjava
Milan Koljanin, sa Instituta za savremenu istoriju, a prenosi radio
Dojče vele. "Tamo su dragocjenosti prodavane po bagatelnim cijenama i
završavale u kućama Nijemaca. Dio jevrejske imovine u Srbiji bio je
prodavan, a dobijeni novac je odlazio na račun Bankferajna (bankarskog
društva) u Beogradu, a potom prebacivan u Njemačku", dodaje on.
Iako je od završetka Drugog svjetskog rata prošlo gotovo 70 godina i
dalje se u svijetu pojavljuju novi dokazi o bezobzirnom pljačkanju
umetnina. Stručna javnost s velikom pažnjom sada prati svaki detalj
istrage slučaja Rolfa Gurlita, u čijem je stanu u Minhenu, nedavno
pronađena riznica vrijednih slika, za koje se sumnja da su bile vlasništvo
Jevreja.
O pljačkanju stanova Jevreja postoje dokazi
na kopijama mikrofilmova, koje je Srbija dobila šezdesetih godina od
Američkog arhiva u Vašingtonu.
"Na 89 rolni, svaka ima
po 400-500 snimaka, između ostalog su i popisi Jevreja, njihovih članova
porodice, imovine koju su posedoval", navodi Koljanin i dodaje da je do
sada obrađen samo deo materijala, koji je korišćen za naučne radove.
Do proleća 1942. godine ubijeno je više od 80 odsto Jevreja
(oko 13.000) sa teritorije Srbije. Sva njihova imovina, pokretna i
nepokretna, bila je oduzeta u procesu arizacije (prevođenje jevrejske
imovine u arijevsku svojinu).
"U tome se posebno
isticala uloga Alfreda Rozenberga, koji je komandovao spoljno-politickom
službom, aktivnom na prostoru okupirane Evrope, kao jedne u nizu
organizacija koje su se bavile pljačkom jevrejske imovine", rekao je za
Dojče vele Milan Ristović, profesor Filozofskog fakulteta u Beogradu.
"Iz oskudne dokumentacije koja je ostala, a posjeduje je njemački
arhiv u Berlinu, vidi se da je posebno bila pokretana akcija sakupljanja
umjetnina, vrijednih predmeta, knjiga… sve što je bilo u posjedu
beogradskih Jevreja. Takve stvari odlagane su u centralnom magacinu, koji se nalazio u ulici cara Uroša broj 20, na mjestu gdje je danas Galerija fresaka", navodi Ristović.
Za vrijeme Prvog i Drugog svjetskog rata iz Srbije je odnijeto oko 40
željezničkih vagona arhivske građe. Najveći dio tog opljačkanog blaga
završio je u Austriji, jer je Beč bio centar za prikupljanje svega što
je od spisa ukradeno u Srbiji.
Tužna je činjenica da su na pijaci u Beču, srpski istorijski dokumenti služili za pakovanje pasulja, krompira, jaja, kaže on.
Ipak, za profesora Ristovića, najveće srpsko kulturno blago
uništeno je u nacističkom bombardovanju 6. aprila 1941. godine, kada je
do temelja uništena Narodna biblioteka Srbije.
Muzeji u
Beogradu su uglavnom radili tokom Drugog svjetskog rata, što je, prema
ocjeni istoričara, trebalo da stvori privid normalnosti tokom okupacije.
Kolekcija u Muzeju kneza Pavla Karađorđevića (poslije rata Narodni muzej)
opstala je zahvaljujući umješnosti njegovog tadašnjeg direktora Milana
Kašanina.
Zanimljivo je da su se Nijemci odgovorno
ponašali prema muzejskim kolekcijama (iz Vojnog muzeja u Beogradu
eksponati koji su uzeti na revers, kasnije su i vraćeni). Međutim, za
predmete koji su nestali iz Vojnog muzeja, nije poznato da li su
ukradeni za vrijeme okupacije, ili neposredno poslije oslobođenja, prica za
Dojče vele potpukovnik Ivan Mijatović, direktor ovog muzeja.
"Nedostaje veći dio kolekcije predmeta iz dinastije
Petrović-Njegoš, koju je Vojni muzej otkupio 1939. godine. Uglavnom je
riječ o oružju iz zbirke kneza Danila, recimo izuzetno vrijedna kubura
crnogorskog vojvode Novice Cerovića. Osim toga, nestao je pištolj
marke mauzer iz kojeg je ubijen kralj Aleksandar Karađorđevic i auto u
kojem je ubijen. Automobil je bio stalna postavka muzeja, poslije rata
korišćen je za potrebe narodne vlasti, ali mu se ubrzo izgubio svaki
trag", kaže Mijatović i dodaje da Vojni muzej i dalje potražuje sve ove
predmete.
Jedno od najvrijednijh umjetničkih dijela koje je odnijeto iz Srbije je
ikona "Tajna večera" sa Oplenca. Ručni rad – reljef izveden u sedefu,
smješten u hrastovu zastakljenu kutiju, poklon je jerusalimskog
patrijarha Damjana kralju Aleksandru Karađorđeviću 1924. godine.
Poslije ubistva kralja Aleksandra u Marseju 1934, sahrani
posmrtnih ostataka na Oplencu, između ostalih, prisustvovao je i Herman
Gering, koji je predvodio delegaciju Trećeg rajha.
"Poslije sahrane, Gering je zamolio da mu se pokaže imanje Karađorđevića.
Pri razgledanju predmeta iz riznice – ikone, oružje, umjetnička djela,
Gering nije krio divljenje pred ‘Tajnom večerom’. Na samom početku
okupacije Srbije, Gering je preko njemačkog opunomoćenika za privredu
Franca Nojhauzena naručio da mu se donese ikona", navode za Dojče vele u
Zadužbini kralja Petra I.
"U specijalnim sanducima
odnijete su razne dragocjenosti Karađorđevića, a među njima i ikona ‘Tajna
vecera’, koja je završila u Geringovom zamku", navodi isti izvor.
Ikona je vraćena na Oplenac 1947. godine, ali nisu poznati
detalji kako je to urađeno. Prema jednoj verziji, umjetnina je vraćena po
nalogu Aleksandra Rankovića – tada bliskog Titovog saradnika.
