autor: Senka Trivić
(s.trivic@frontal.ba)
Ova
nauka, kako navodi Muhamed Muminović, predsjednik Astronomskog društva Orion,
je najpopularnija i nadinamičnija u svijetu, a opet u BiH u poslijeratnom periodu
malo se sredstava i uopšte pažnje njoj posvećuje, kako u praktičnom
(obnova opeservatorije, nabavka većih teleskopa) tako i edukativnom i svakom drugom smislu.
Kako
bi obezbjedili sredstva za dalji rad društva i unapređenje njihovih aktivnosti
odlučili su se i da putem internet pokrenu akciju prikupljanja donacija. Za
Frontal.ba razgovarali smo o položaju, ulozi, značaju i potrebi većeg razvoja
astronomije u BiH.
Kako i
zašto ste se odlučili za kampanju naziva “Vratimo astronomiju u BiH”?
Astronomsko društvo Orion je sljedbenik i
nastavljač aktivnosti Astronomskog društva koje je u Sarajevu postojalo od
1963. godine i čiji su članovi podigli na Trebeviću, vlastitim trudom, prvu i
jedinu Astronomsku opservatoriju u Bosni I Hercegovini. Svi naši pokušaji da
obezbjedimo stabilno finansiranje Društva u proteklih 6 godina, nisu urodili
plodom. Imali smo par sjajnih projekata. Pomenuću akciju “1000 Galileoskopa za
1000 škola u BiH – Jedno nebo za sve” koju je finansirala ambasada Kraljevine
Norveške uz malu pomoć Ministarstva civilnih poslova BiH. Tu smo uz predavanja
podijelili oko 800 malih teleskopa svim osnovnim školama koje su to željele i
to u svim regijama BiH. Ovaj projekat
nam je omogućio da “preživimo” tokom njegove trogodišnje realizacije.
(Austrougarska tvrđava sa dvije kupole (prva faze izgradnje
opservatorije, 1973. godina))
Pokrenuli smo i aktivnosti na obnovi Astronomske opservatorije
koja je devastirana tokom rata. Pribavli smo određenu dokumentaciju, dobili
urbanističku dozvolu od opštine Stari grad i pripremili draft projekta sa
finansijskom konstrukcijom. Prva faza obnove (rekonstrukcija austro-ugarske
tvrđave) bi koštala oko 600.000 KM. U to su uračunati kupola i teleskop
prečnika 40 cm, sa svom potrebnom opremom. Međutim, umjesto da se koncentrišemo
na obnovu, mi smo se svakog mjeseca suočavali sa trivijalnim stvarima kao što
su plaćanje troškova za prostor u kome se odvijaju naše aktivnosti, internet,
transport prenosnih teleskopa za popularizaciju astronomije i slično. Kada smo
vidjeli da od “države” nema ništa, došli smo na ideju da novac potražimo
globalnom kampanjom. Nju je pokrenula naša inostrana članica, dr Tea Temim koja
kao astrofizičarka trenutno radi u NASA-i u Vašingtonu.
Čemu bi trebalo da služe sredstva prikupljena
putem donacija, da li ste se obražali nadležnim institucijama takođe?
Prikupljena sredstva (planirano je oko 22 000 KM) treba da posluže
za osnovne, bazične aktivnosti Društva u naredne 2 godine. Naši osnovni
troškovi (komunalije, internet, telefon, zakup prostora) iznose oko 600 KM
mjesečno. Plan nam je da imamo kontinuiranu aktivnost naredne dvije godine kroz
široku popularizaciju astronomije u BiH i da se posvetimo osnovnom cilju –
obnovi opservatorije. Ostatak sredstava bi se utrošio u tekuće direktne
aktivnosti (javna posmatranja, nabavka sitne opreme, popularizacija astronomije
i slično). Najveći problem “modernog” načina finansiranja nevladinih
organizacija je kroz tendere, odnosno projekte. Ali, to dođe otprilike kao
lutrija, možda negdje prođete. Aplicirali smo na desetine takvih objavljenih od
opština, kantona, Federacije, BiH. Međutim, niko vam ne da sredstva za “hladni
pogon”, a bez toga svaka duža aktivnost zamire. I ako dobijete projekat, većina
novca ide za njega, a vrlo malo ostane za redovni rad.
Koliko je do sada prikupljeno sredstava, do kada
traje i jeste li zadovoljni njenom dinamikom?
Do 8.01.2014. godine skupili smo 13.014,00 US$ što
predstavlja oko 84% planirane sume. 250 ljudi
širom planete poklonilo nam je povjerenje. Donacije su se kretale od 1$
pa do 1000$ koliko je dala jedna američka firma. Raduje nas što je bilo dosta
uplata i iz BiH. Akcija traje do 18.01.2014. u skladu sa pravilima američkog
portala Indiegogo gdje je maksimalno dozvoljeno da kampanja prikupljanja
sredstava traje 2 mjeseca. Mi smo veoma zadovoljni i očekujemo da ćemo za
narednih desetak dana skupiti planirani iznos. Dosadašnji trend pokazuje i da
smo realno procijenili šta možemo očekivati.
(Nova zgrada opservatorije sa 8 metarskom kupolom
(1982. godina))
Vaša ocjena položaja astronomije danas u BiH, njenom obrazovnom sistemu, ali i generalno u svijetu?
Mislim da je položaj astronomije u obrazovnom sistemu loš i
nedovoljno se daje pažnja. Kada pogledate bilo koji veliki portal na Internetu,
praktično svaki dan od desetak novih vijesti ima bar jedna astronomska (evo
danas tri). To nije bez razloga. Moderna astronomija je jedna od najpopularnijih
nauka danas. Današnja
astronomija predstavlja jednu od najmodernijih i najdinamičnijih nauka. U njoj
se koriste neke od najnaprednijih tehnologija i najsofticiranijih tehnika koje
su uopšte dostupne naučnicima. Upravo zbog toga nam je danas moguće istraživati
objekte koji se nalaze na rubu vidljivog svemira ili opažati planete koje kruže
oko drugih zvijezda. Preko astronomije mi počinjemo dobijati odgovore na neka
fundamentalna pitanja koja fasciniraju svakoga od nas. Kako je rođen i kakav
kraj čeka naš svemir? Je smo li jedina inteligentna
životna forma u svemiru ili život ipak buja u raznovrsnim oblicima? Svemir
je i golema laboratorija sa uslovima kakve je nemoguće stvoriti u zemaljskim
laboratorijama.
(Eksplozija sjajnog meteora-bolida snimljena prošle godine video kamerama
BH meteorske mreže)
Prodor u tajne subatomskog svijeta ide dobrim dijelom i kroz
astrofizička istraživanja. Ni jedan akcelerator na Zemlji ne može proizvesti
energije kakve imaju čestice koje nam stižu iz oblasti aktivnih galaktičkih
jezgara ili zona oko masivnih crnih jama. Konačno, prije ili kasnije
energetski, mineralni i prehrambeni resursi na našoj planeti bit će iscrpljeni.
Čovjek će morati da se uputi ka drugim zvijezdama, a astronomija je tu da nam
pokaže gdje i kako. Mi i u pravom smislu jesmo zvjezdana djeca jer je materijal
od koga smo građeni stvoren u divovskim zvjezdanim nuklearnim reaktorima i
razasut po svemiru kroz eksplozije supernovih zvijezda.
Astronomija je nauka
koja je tijesno povezana sa fizikom, matematikom i drugim prirodnim naukama, a
zasnovana je na posmatranjima i teorijskim istraživanjima. Ne treba zanemariti
ni utjecaj koji astronomska otkrića imaju na filozofiju, religiju, umjetnost
ili književnost. Sa izuzetkom nekoliko nebeskih tijela u Sunčevom sistemu,
astronomi ne mogu da fizički dotaknu objekte koje istražuju. Sve posmatrane
fenomene oni pokušavaju objasniti primjenom pojedinih prirodnih zakona.
Astronomija se bavi pitanjima koja predstavljaju izazov našem umu.
(U čast 50 godina moderne astronomije u BiH, jedan asteroid je dobio ime
“Sarajevo”. Na slici M.Muminović uručuje plaketu akademiku Taibu Šariću, sekretaru Odjeljenja prirodnih i matematičkih nauka ANUBiH.)
Ona se trudi
nađe objašnjenja za različite kompleksne fizikalne procese koji se odvijaju u
enormnim volumenima prostora i tokom eneromnih vremenskih intervala. U
astronomiji se susrećemo sa najvećim udaljenostima, najdužim vermenskim
intervalima, najmasivnijim objektima, navišim i najnižim temperaturama,
najvišim i najmanjim gustinama materije, najjačim elektromagnetskim poljima i
ultra visokim energijama. Astronomija je neodvojiva od mnogih aspekata našeg
života. Sadašnji i budući izazovi koji stoje pred čovječanstvom u mnogome će
ovisiti o razvoju spoznaja o svemiru i procesima koji se odvijaju u njemu.
Koje su planirane naredne aktivnosti?
U narednom periodu planiramo se posvetiti
slijedećim aktivnostima:
- Obnova Astronomske opservatorije u smislu finalnog
projekta i široke kampanje na pronalaženju donatora. Tu gledamo na EU,
pojedine zemlje koje daju pomoć BiH za nauku i obrazovanje, UNDP i slično. - Stavljanje u puni pogon Bosansko-hercegovačke meteorske
mreže koju širimo zajedno sa Federalnim hidrometeorološkim zavodom.
Dosadašnji rezultati su odlični, a sama mreža košta veoma malo u odnosu na
rezultate koji se dobiju. - Popularizacija astronomije među mladima i generalno
javnošću. To će se odvijati kroz kurseve, predavanja, posmatranja,
izdavačku djelatnost i sl.
(Arhitektonska vizija obnovljene tvrđave)
Iz istorije razvoja astronomije u BiH
1963. Trećeg marta osnovan Akademski astronomsko
astronautički klub (AAAK).
1963-1965.
• Popularizacija
astronomije kroz predavanja u prostorijama Kluba (Titova 44), javna predavanja
na Narodnom univerzitetu, predavanja po mjesnim Domovima kulture u Sarajevu i
drugim mjestima u BiH. Takođe, organizovana su javna posmatranja neba tokom
pomračenja Sunca I Mjeseca.
• Finski
astronom Y.Vaisala poklonio je Klubu ogledalo za Newton reflektor prečnika 297
mm.
1965. Otvorena
Narodna opservatorija Mejtaš. U njoj je postavljen 17cm-ski teleskop Newtonovog
tipa. Kupola prečnika 5 metara izrađena
je u Sarajevu i okretala se ručno pomoću čelične sajle.
1966-1968.
• Rani
radovi na Mejtašu, posmatračka astronomija, upoznavanje sa nebeskim objektima.
• Snimanje
Neidentifikovanog letećeg objekta 28.10.1968. godine koji je izazvao veliku
medijsku pažnju u cijeloj Jugoslaviji.
• Muhamed
Muminović osvojio prvo mjesto iz astronomije na Saveznom takmičenju Pokreta
“Nauku mladima” u Beogradu.
• AAAK
dobija na upotrebu tvrđavu u blizini vraha Čolina kapa na Trebeviću (1967).
1969.
• Naučni
pristup identifikaciji letećeg objekta i izdavanje brošure “Identifikacija
letećeg objekta od 28.10.1968. (Autori: M.Panić, A.Knežević, M.Muminović).
• Promjena
naziva Kluba u “Akademsko astronomsko astronautičko društvo (1969).
• Prvi
radovi na adaptaciji tvrđave u cilju njene rekostrukcije za buduću Astronomsku
opservatoriju. Uređena unutrašnjost za višednevni boravak, napravljena
fotolaboratorija. Radovi su najvećim dijelom obavljani dobrovoljnim radnim
akcijama članova.
1972.
• Firma
“Fullerscopes” je izradila i 15 cm-ski teleskop Cassegrainovog tipa sa
elektronskim pogonom. Narodna opservatorija Mejtaš je renovirana i ovaj
teleskop je zamijenio postojeći instrument.
• Firma
“Fullerscopes” je isporučila ekvatorsku montažu za dvostruki astrograf sa
objektivima tipa Taylor-Hobson-Cooke 83/375 mm. Tijela kamera su izrađena u
Sarajevu u firmi “Zrak”, a praćenje je bilo elektronsko, preko Cassegrain
teleskopa prečnika 215 mm.
(Najveći teleskop opservatorije, 62 cm reflector)
• Započela
pripremna faza za snimanje Sarajevskog atlasa neba, naučnog projekta koji je
finansirala Republička zajednica za naučni rad SR BiH.
• Štampana
knjiga Astronomija Muhameda Muminovića, prva takve vrste u Jugoslaviji.
1973.
• U
Sarajevu izrađena kupola prečnika 4,6 metara koja je izgrađena u Sarajevu od
prethodno naručenih željeznih prstenova i lukova. (U kupoli je prvobitno bio
smješten Vaisala reflektor sa ogledalom prečnika 30 cm.
• Pri
Društvu se osniva Centar astronoma amatera Jugoslavije (CAAJ).
1974.
• Pokrenuto
izdavanje časopisa “Astro amater” kao glasila CAAJ. Časopis je izlazio do 1976.
godine (14 brojeva i dvobrojeva).
1975.
• U
Sarajevo stigao veliki teleskop prečnika 62 cm koji se dvije godine gradio u
Engleskoj (firma “Fullerscopes”).
• Iskopani
i izliveni temelji za novu zgradu, kulu prečnika 8 metara u koju će se smjestiti
teleskop. Radove su većinom obavljali članovi Društva kroz dobrovoljni rad.
1977.
• Početak
izgradnje nove zgrade Opservatorije za 62 cm teleskop.
• Potpisan
sporazum o saradnji sa Geodetskim fakultetom iz Zagreba, odnosno Opservatorijem
Hvar. Narednih 14 godina članovi Društva su odlazili na Hvar i na opservatoriju
Ondrejov (Češka), čehoslovački astronomi su dolazili na Astronomsku
opservatoriju Sarajevo. Ovom saradnjom je znatno unapređen nivo znanja, a
kvalitet teleskopa i pomoćnih uređaja podignut je na viši nivo korištenjem
stručne pomoći čeških inžinjera i astronoma.
• Akademsko
astronomsko društvo promijenilo naziv u “Univerzitetsko astronomsko društvo”.
1978-1982.
• Završeni
grubi građevinski radovi na novoj zgradi opservatorije. Nabavljena i
postavljena kupola prečnika 8 metara (Ash Dome, USA).
• Započeli
probni testovi fotoelektričnog fotometra na Vaisala 30 cm teleskopu.
• Završeno
snimanje Sarajevskog atlasa neba.
• U periodu
od 1979-1982 godine u saradnji sa Opservatorijem Hvar vršena su patrolna
snimanja bolida pomoću kamera sa objektivima tipa “riblje oko”.
1982-1987.
• Završeni
svi građevinski radovi i uređena unutrašnjost nove zgrade Astronomske
opservatorije na Trebeviću.
• Montiran
rekonstruirani teleskop reflektor prečnika 62 cm.
• Započela
fotoelektrična fotometrija sa velikim teleskopom. Posmatrane su Be i Shell
zvijezde u saradnji sa opservatorijama Hvar i Ondrejov.
• Opservatorija
je bila otvorena za grupne posjete učenika, studenata i građana.
• Osnovan
Savez astronomskih društava BiH.
1990-1992.
• U
saradnji sa astronomima iz Češke, nabavljene komponente i izgrađen 40 cm-ski
fotometrijski reflektor koji je u srednjoj kupoli zamijenio Vaisala teleskop.
Preko njega je 1991. godine započela fotoelektrična fotometrija promjenljivih
zvijezda.
• U avgustu
1992. godine tokom opsade Sarajeva, u potpunosti su uništene sve kupole,
teleskopi i devastirani unutrašnji prostori.
2008-2013.
• Obnovljen
rad Astronomskog društva (2008). Od tada Društvo djeluje pod novim nazivom
“Astronomsko društvo Orion Sarajevo.
• U ovom
periodu započele su aktivnosti na popularizaciji astronomije kroz javna
predavanja i predavanja za članove.
• Nabavljena
3 kompjuterizovana teleskopa tipa “Celestron” prečnika 102 mm.
• Od
2011-2013. godine realizovao se projekat “1000 Galileoskopa za hiljadu škola u
BiH – Jedno nebo za sve”. Ambasada kraljevine Norveške je finansirala nabavku
malih teleskopa – Galileoskopa.
• Započele
pripremne aktivnosti na uspostavi Bosansko-hercegovačke meteorske mreže
korištenjem web kamera visoke osjetljivosti.
• Napravljen
draft projekta prve faze obnove Astronomske opservatorije na Trebeviću. Opština
Stari grad je dodijelila tvrđavu Društvu na besplatno korištenje i izdala
građevinsku dozvolu.
