Niti jedna osoba nije odgovarala za brojne komunističke zločine koji su se desili na području Srbije, Crne Gore i Bosne i Hercegovine, odnosno Republike Srpske, u periodu 1945-2014. Sudovi se nisu bavili pitanjem prisilne nacionalizacije privatne imovine, političkim progonima i fizičkim likvidacijama civila, a niko nije odgovarao ni za Goli otok. Zbog toga se moramo suočiti sa gorkom činjenicom: društva nastala na prostoru bivše Jugoslavije i dalje u sebi baštine rezultate zločina nad građanima i njihovom imovinom, i ona ništa nisu učinila da se posljedice tih zločina koliko-toliko saniraju.

Naravno da je riječ o pitanju od prvorazredne važnosti. Bez jasne osude i distanciranja od zločina društvo ne može da se nazove civilizacijskim u smislu prihvatanja elementarnih vrijednosti koje karakterišu civilizovane zajednice. Republika Srpska, kao i cijela BiH, a isto je manje-više i u ostalim zemljama bivše Jugoslavije, predstavlja prostor u kojem se zvanične institucije sistema nisu jasno i precizno odredile prema najgrubljem narušavanju ličnih prava građana, odnosno vandalskom rušenju osnovnih postulata vladavine prava.

Logično je bilo, stoga, da se u procesu dezintegracije bivše Jugoslavije ponove zločini protiv građana i njihove imovine. Te zločine činili su u najvećoj mjeri oficiri armije koja je i bila zasnovana na zločinu, i to kroz novoformirane nacionalne vojske koje se baštinile vrijednosti (bolje rečeno: antivrijednosti) komunističke JNA. Nažalost, sva novoformirana društva nastala na prostoru bivše države imaju jednu žalosnu zajedničku crtu: nikad nisu osudila zločine koje su u njihovo ime počinili razni neljudi tokom ratova u periodu 1991-1999. Dakle, jasno je da postoji jedan začarani krug zločina, i da se isti ponavlja baš zbog toga jer se institucije sistema nikad nisu jasno odredile prema zločinu. Zbog toga, uvijek postoji svijest kod ljudi ovdje da zločin prolazi nekažnjeno, bilo da je riječ o ratnom zločinu, pljački ili nekom drugom protivpravnom ponašanju.

Rezolucija Savjeta Evrope 1481 iz 2006. godine, koja se odnosi na međunarodnu osudu zločina totalitarnih komunističkih režima, a koja se oslanja na Rezoluciju 1096 (1996. godina) o mjerama razgradnje nasljeđa bivših komunističkih režima, jasno ukazuje na potreban put koji bivše komunističke zemlje moraju da pređu kako bi se očistile od institucionalizovanog nasljeđa iz komunističkog perioda. Taj put mora da se pređe kako bi se omogućilo da u tim zemljama postoji efikasan i pravedan pravosudni sistem, nevezan za centre moći koji svoju snagu crpu iz nekih obavještajnih i sličnih centara moći karakterističnih za komunističke i postkomunističke režime. Odnosno, da bi se jedno društvo oslobodilo pogubnog uticaja udbe i ostalih mehanizama koji odlikuju totalitarne režime, ono mora da se suoči sa svojom prošlošću, odnosno ono mora da precizno locira procese i ljude koji su bili važan dio totalitarnog aparata.

Prema tome, lustracija je potrebna u bivšim komunističkim zemljama kako bi se oni ljudi koji su osvjedočeno bili dijelom jednog totalitarnog aparata zasnovanog na prinudi, denuncijacijama i ostalim necivilizacijskim osnovama zapravo onemogućili da i dalje djeluju unutar institucija sistema, prosto zato jer oni ne umiju i nisu naučeni da se ponašaju u skladu sa načelima vladavine prava. To bi praktično značilo da bi mi u Republici Srpskoj, primjera radi, ostali bez jedno 80% političke, kulturne i ine elite, što bi svakako predstavljalo blagotvoran lijek za naše društvo.

Dakle, ako želimo da se pomjerimo sa mrtve tačke, ako hoćemo da upristojimo svoju zemlju, učinimo je manje sklonom korupciji, progresivnijom i uređenijom, potrebno je prvo da se jasno postavimo prema osnovnim vrijednosnim načelima i pitanjima. Odnosno, mi moramo da se izjasnimo o tome da li zločin prihvatamo (ko god i u ime čega god da ga je počinio), ili ga snažno osuđujemo. Ako osuđujemo zločin kao takav, onda moramo da osudimo i sve zločince. Da smo to blagovremeno činili imali bismo daleko više moralnog prava da kritikujemo odluke međunarodnih sudova, a o kojima se ima šta napisati. Ovako, mi se nikad sami nismo uhvatili u koštac sa svojim zločincima, nikad nismo načinili lustraciju i nikad nismo na konkretan način pokazali da smo se distancirali od sistema koji je u cijelom demokratskom svijetu ocjenjen kao primitivan i varvarski.

U svijetlu gorenavedenoga, potrebno je u najhitnijem roku usvojiti Prašku deklaraciju iz 2008. godine u Narodnoj skupštini Republike Srpske, Parlamentarnoj skupštini BiH, Narodnoj skupštini Srbije i u ostalim zakonodavnim tijelima na prostoru bivše Jugoslavije. Riječ je o dokumentu koji se naslanja na pomenute rezolucije Savjeta Evrope, i koji još preciznije identifikuje posljedice totalitarnih komunističkih režima. Praška deklaracija poziva na:

1. sveevropsko razumevanje da i nacističkim i komunistički totalitarnim režimima bude suđeno po meri strašne destruktivnosti politika koje su sistematski primenjivale ekstremne oblika terora, suzbijale svaku građansku i ljudsku slobodu, počinjale agresivne ratove i, kao neodvojiv deo njihove ideologije, uništavale i deportovale cele narode i grupe stanovništva, te da kao takve ih treba smatrati glavnim nesrećama, koje su pogodile 20. vek,
2. priznanje da su mnogi zločini počinjeni u ime komunizma trebalo da budu ocenjeni kao zločini protiv čovečnosti i upozorenje za buduće generacije, na isti način kako su nacističke zločine procenili u Nirnberškom sudu,
3. formulisanje zajedničkog pristupa prema zločinima totalitarnih režima, uključujući komunističke režime, i podizanje Evropske svesti o komunističkim zločinima kako bi se jasno definisao zajednički stav prema zločinima komunističkih režima,
4. uvođenje zakonodavstva koje bi omogućilo sudovima da sude i osuđuju počinioce komunističkih zločina i obezbede kompenzaciju žrtvama komunizma,
5. obezbeđenje principa jednakog tretmana i nediskriminacije žrtava svih totalitarnih režima,
6. Evropski i međunarodni pritisak za osudu prošlih komunističkih zločina i efikasnu borbu protiv postojećih komunističkih zločina,
7. prepoznavanje komunizma kao sastavnog i strašnog dela evropske zajedničke istorije,
8. prihvatanje sveevropske odgovornosti za zločine počinjene od strane komunizma,
9. ustanovljenje 23. avgusta, dana potpisivanja Pakta Hitler-Staljin, poznatog kao “Pakt Ribentrop-Molotov, kao dana sećanja na žrtve oba totalitarna režima, kako nacističkog tako i komunističkog, na isti način kao što Evropa pamti žrtve Holokausta na dan 27. januara,
10. odgovorajuće stavove nacionalnih parlamenata koji se tiču priznanja komunističkih zločina kao zločina protiv čovečnosti, što treba da dovede do odgovarajućeg zakonodavstva, i parlamentarnog praćenja takvog zakonodavstva,
11. efikasne javne rasprave o komercijalnim i političkim zloupotrebama komunističkih simbola,
12. nastavak saslušanja Evropske komisije u vezi sa žrtvama totalitarnih režima, sa prikupljanjem te komunikacije od strane Komisije,
13. uspostava u evropskim zemljama, gde su na vlasti bili totalitarni komunistički režimi, odbora sastavljenih od nezavisnih stručnjaka sa zadatkom sakupljanja i procenjivanja podataka o kršenjima ljudskih prava pod totalitarnim komunističkim režimom na nacionalnom nivou sa ciljem da se usko sarađuje sa komisijom eksperata Saveta Evrope;
14. obezbeđivanje jasnih međunarodnih pravnih okvira u vezi sa slobodnim i neograničenim pristupom arhivama koje sadrže informacije o zločinima komunizma,
15. osnivanje Instituta Evropskog Sećanja i Savesti koji bi bio – a) Evropski institut za studije o totalitarizmu, razvoj naučnih i obrazovnih projekata i pružanje podrške umrežavanja nacionalnih istraživačkih instituta specijalizovanih za totalitarna iskustva, B) i Sveevropski muzej / spomen svim žrtvama totalitarnih režima, s ciljem sećanja na žrtve ovih režima i podizanja svesti o zločinima počinjenim od strane komunista,
16. organizovanje međunarodne konferencije o zločinima počinjenim od strane totalitarnih komunističkih režima sa učešćem predstavnika vlada, poslanika, akademika, stručnjaka i nevladinih organizacija, čiji će se rezultati objaviti širom sveta,
17. prilagođavanje i ispravka evropskih udžbenika istorije kako bi deca mogla da nauče i da budu upoznata sa zločinima komunizma na isti način kao što su predaje o nacističkim zločinima,
18. Sveevropska, obimna i temeljna rasprava o komunističkoj istoriji i nasleđu,
19. zajednička komemoracija 20. godišnjice od pada Berlinskog zida i masakra na trgu Tjenanmen.

Tek nakon što se kao društvo suočimo sa negativnom stranom svoje prošlosti, tek nakon što institucije sistema oslobodimo svih onih koji zbog svoje neslavne prošlosti ne zaslužuju da u njima budu, tek nakon što prihvatimo vrijednosti vladavine prava-tek tad ćemo biti u stanju da krenemo naprijed i da svojim potomcima ostavimo civilizovanije, mirnije i prosperitetnije mjesto za život od onoga što smo mi naslijedili.