Čuvajte Jugoslaviju

Nakon atentata i smrti kralja, na čelo države dolazi Namjesništvo koje po volji preminulog kralja, sadržanoj u oporuci, čine Ivo Perović, Radenko Stanković i kraljev stric knez Pavle Karađorđević, koji se pored dvojice navedenih nametnuo kao jedina stvarna vlast u Kraljevini. Jedna od prvih stvari, koju će knez-namjesnik učiniti, bilo je postavljanje Bogoljuba Jevtića na čelo Vlade u decembru 1934. godine. Bogoljub Jevtić bio je predsjednik Jugoslovenske nacionalne stranke, a u narodu je ostao upamćen po mitu da je njemu kralj Aleksandar u Marseju izgovorio svoje posljednje riječi: „Čuvajte mi Jugoslaviju!“, koje su kasnije korištene u ideološke svrhe. U maju 1935. godine, iako Jevtićeva lista pobjeđuje na izborima za Skupštinu, na čelo nove Vlade, na novu incijativu kneza Pavla, dolazi Milan Stojadinović.

Finanijski mag ili politički šaner?

Milan Stojadinović na čelo vlade dolazi kao ministar finansija u kabinetu Jevtića, dok je prethodno bio i čelnik Beogradske berze, napuštajući period svoje političke neaktivnosti u koju se povukao nakon Šestojanuarske diktature i izlaska iz tadašnje Vlade. U to vrijeme Stojadinović važi za jednog od najbogatijih ljudi na Balkanu. Položaj ministra finansija u prethodnom periodu, dao je mogućnost ovom ekonomskom ekspertu da uz pomoć špekulacija u vezi sa ratnom odštetom izvrši niz škakljivih transakcija i tako zloupotrijebi navedenu funkiju. Time je omogućio da pojedine banke i bankari steknu ogroman kapital, a on i još jedan ministar steknu bogatstvo. Prvo svjedočenje o aferi sa ratnom odštetom daje dr Arčibald Rajs u svojoj knjizi (pamfletu) „Čujte Srbi!“, a detaljan opis malverzacija izložen je u knjizi „Knez Pavle – Istina o 27. martu“, autora Miodraga Jankovića i Veljka Lalića u poglavlju posvećenom samom Stojadinoviću. 

Otvaranje karti 

Godine 1935. i 1936. jesu godine u kojima je započeto prvo jasno razvrstvanje u blokove koji će ući u rat. Naročito je 1936. značajana jer na njenom samom početku Njemačka krši sporazum iz Versaja i vrši okupaciju Rajnske oblasti, a nakon Španskog građanskog rata niko više nije mogao da kaže da nije bio svjestan šta slijedi u najbližoj budućnosti. Kraljevina Jugoslavija nije ništa zaostajala za evropskim dešavanjima, jer je Jugoslovenski narodni pokret „Zbor“ kao profašistički pokret bio kandidat na izborima 1935, dok mart 1936. donosi studentske nemire i generalni štrajk studenata iz Beograda, Zagreba, Ljubljane i Skoplja usljed sve većeg porasta fašizma u zemlji i uvođenja policije na Univerzitetu. Štrajk organizuju članovi Revolucionarnog studentskog pokreta Beogradskog Univerziteta. Sa aktivnostima ovih studenata vlast se obračunavala izbacivanjem sa fakulteta, njihovim hapšenjem i zatvaranjem. Još jedno sredstvo obračuna bilo je organizovanje i podsticanje desničarske Organizacije nacionalnih studenata. U sukobu ovih organizacija tokom aprilskog štrajka gine student prava i član revolucionarnog pokreta Žarko Marinović (4. april - dan ove tragične smrti i danas se obilježava kao Dan studenata Beogradskog Univerziteta).

Fašistički šegrt

Vlada Milana Stojadinovića deklarativno je vodila politiku neutralnosti. Ipak, postupci samog Stojadinovića su značajno odstupali od ovakve politike i njegova su nastojanja išla u smjeru što većeg približavanja Kraljevine profašističkoj Italiji i nacističkoj Njemačkoj. Tome u prilog idu činjenice da je već 1936. godine Hitler savjetovao samog Musolinija da treba uspostaviti bližu saradnju sa Jugoslavijom, što je za posljedicu imalo posjetu ministra inostranih poslova Italije grofa Ćana Jugoslaviji i potpisivanje sporazuma sa Italijom u vidu vojnog saveza i sporazuma o nenapadanju. Ova posjeta je zatim i uzvraćena od strane Stojadinovića Rimu, dok se na fotografijama i snimcima koji su je obilježili primjeti ushićenost Stojadinovića ustrojstvom dučeovog režima i njegovo fašističko salutiranje Musoliniju i postrojenim jedinicama. I sam grof Ćana u svojim memoarima navodi da je Stojadinović bio fašista „ne otvoreno sa partijske strane, ali je to sigurno prema svom shvatanju auoriteta, države i života“. Do kraja mandata uzajamno su se posjetili još po jednom. U januaru 1938. godine, Milan Stojadinović posjećuje Berlin i sastaje sa sa firerom Adolfom Hitlerom.

(Grof Ćano, M. Stojadinović i B. Musolini)

Milan Stojadinović je još 1935. godine formirao Jugoslovensku radikalnu zajednicu, u narodu poznatu kao Jereza, kojoj su se većinski priklonili članovi Jevtićeve Jugoslovenske nacionalne stranke koji su više dugovali izvršnoj vlasti, odnosno novoformiranoj Vladi nego narodu. Sporazumi o saradnji sa Italijom i Njemačkom na spoljnom planu i njihove investicije u privredi, te stalna agitacija na unutrašnjem planu, stvaraju mit o Stojadinoviću kao vizionaru, čime se počinje stvarati svojevrstan kult njegove ličnosti. Saradnja sa vlastima Italije i Njemačke i posjete Rimu i Berlinu kao i zvanična podrška anšlusu Austrije od strane Stojadinovića iz avgusta 1938. godine nisu ostajale bez uzvraćene usluge. Naime, Hitler i Musolini agituju kod tada brojne mađarske i njemačke manjine da podrže Jerezu na predstojećim parlamentarnim izborima u decembru 1938. godine, koji će biti i posljednji prije Drugog svjetskog rata. Na ovim izborima Jereza odnosi pobjedu i omogućava još jedan premijerski mandat svom predsjedniku. Ono što je značajno za same izbore jeste kampanja koju je Stojadinović vodio. Posjeta Berlinu početkom godine ostavila je jak dojam na predsjednika Vlade, te je njegova izborna kampanja bila prva moderno organizovana kampanja za parlamentarne izbore u Jugoslaviji, što je uključivalo montiranje raznih video snimaka u promotivne svrhe sa njegovim govorima na zborovima, širenje pamfleta izbacivanjem iz aviona i sl. Međutim, možda je najznačajniji dio Stojadinovićevog populizma, onaj koji ide u prilog tezi njegovih fašističkih aspiracija – „zelenokošuljaši“ koji su ga otpozdravljali sa podignutom desnom rukom i povicima „vođa, vođa“, što je zaokruživalo vrhunac ovog folklora. 

Jedan drugi profašistički političar, ili populistički rečeno konzervativni nacionalista, Dimitrije Ljotić, koji je bio u stalnom političkom sukobu sa Stojadinovićem, nazvaće tadašnjeg predsjednika Vlade „fašističkim šegrtom“ u istoimenom pamfletu izdatom od strane Jugoslovenskog narodnog pokreta „Zbor“ u januaru 1939. godine, kritikujući ga da kopira hitlerizam i fašizam. 

Revizionizam na popustu

Svjedoci smo sve većeg broja pokušaja revizionizma istorije na prostorima bivše Jugoslavije, a najupečatljiviji su oni koji se vode putem podnošenja zahtjeva za rehabilitaciju pojedinih ličnosti. Milan Stojadinović je kao predsjednik Vlade Kraljevine Jugoslavije morao biti svjestan u kom smjeru vode politike fašizma i nacionalsocijalizma (možda i najpogubnijih u istoriji čovječanstva). Stojadinović je trebao da pokuša da se obračuna sa rastućom pojavom fašizma u samoj zemlji i da u najmanju ruku pokuša da zaista vodi neutralanu politiku, a ne da stavi na taj put i samu državu Kraljevinu Jugoslaviju i narod čiju je volju predstavljao.

Činjenica je da Milan Stojadinović nije nikada krivično procesuiran i osuđivan pred bilo kojim sudom poratne Jugoslavije, i prema tome nemoguće je vršiti bilo kakvu sudsku rehabilitaciju istog. Međutim, u političkom pogledu (kako bi trebala biti shvaćena njegova uloga u narodu i kolektivnom pamćenju) Milan Stojadinović bez sumnje ne može biti rehabilitovan, odnosno shvaćen kao političar sa jasnom vizijom, vođa narodnog spasa i sl., nego isključivo kao fašista ili simpatizer fašizma i demagog, koji je u smutno vrijeme same zore Drugog svjetskog rata nastojao da ostvari vlastite političke ambicije, bez obzira na posljedice, iako nije uspio da ostvari svoj program.

Članak je kritika pokušaja revizionizma, povodom prethodno objavljenog članka u časopisu „IUSTITIA“, pod naslovom „Milan Stojadinović i zlatno doba srpskog radikalizma“, autora i uvaženog kolege Roberta Švrake, i predstavljanja Milana Stojadinovića kao pozitivne ličnosti u srpskoj istoriji a tadašnje politike kao „zlatnog doba“.

Članak „Fašistički šegrt i revizionizam na popustu“ je izvorno objavljen na stranici časopisa studenata Pravnog fakulteta Univerziteta u Banjoj Luci „IUSTITIA“: http://iustitia.pravobl.org/prikazi_clanak.php?id=25

Autor: Dragan Trifunović